Lucyna Rotter, Habit franciszkański na przykładzie wybranych wspólnot męskich i żeńskich, „Zeszyty sądecko-spiskie”, t. 4:2009, s. 66–73.

Habity franciszkańskie na przykładzie wybranych wspólnot żeńskich

Historię habitu właściwie można by było wyprowadzić od momentu założenia Kościoła. Bowiem od początku istniały grupy ludzi chcących naśladować swym życiem Chrystusa i realizować w sposób jak najbardziej pełny jego naukę. Strój zapewne celowy i przemyślany wyróżniał te osoby, podkreślając we właściwy sposób ich wybór drogi życiowej. O stroju zakonnym w ścisłym tego słowa znaczeniu możemy jednak mówić dopiero w wiekach średnich, kiedy to ów strój stał się wyróżnikiem osoby konsekrowanej[2].

W początkach wieków średnich habit zakonny nie posiadał szczególnego, wyróżniającego go kroju. Zakonnicy zakładali odzież noszoną powszechnie przez uboższe warstwy społeczeństwa. Regułodawcy wymagali jedynie ubioru prostego, skromnego i schludnego. Pierwsze precyzyjniejsze zasady określił dopiero papież Grzegorz VIII. Zgodnie z nimi duchowny powinien w stroju unikać kolorów jaskrawych i wyszukanych tkanin, zaś krój ubioru winien być obszerny i okrywający ciało. Zasady te powtórzone zostały następnie przez Sobór Laterański, papieża Grzegorza IX oraz Sobór Trydencki. Wraz z rozwojem mody, zaczęła pogłębiać się różnica pomiędzy strojem zakonnym a świeckim. W XIV wieku zaczynają dominować tendencje skracania ubiorów i dopasowane kroje. Taki sposób noszenia się, nie był do zaakceptowania w kręgach zakonnych i kościelnych. Duchowni pozostając przy „starych” obszernych i długich wzorcach coraz bardziej odróżniają się w stroju od osób świeckich, co dało w rezultacie początek kostiumologii kościelnej, rozwijającej się odmiennym torem niż świecka, choć oczywiście nie pozostającej bez wpływu przemian kulturowych, estetycznych i obyczajowych[3].

Ukonstytuowane życie zakonne prowokowało jednak do określenia specyficznego, wyróżniającego daną grupę ubioru. Od XIII wieku noszenie jednolitego stroju zakonnego stało się wymogiem, od którego początkowo nie przewidywane były odstępstwa. Sobór Wienneński w XIV wieku, zagroził ekskomuniką zakonnikom, którzy zakładali miast habitu szaty świeckie. Forma habitu zatwierdzana była przez Stolicę Apostolską i bez jej zgody nie mogła ulec zmianie[4]. Od wieków średnich habit uważany był (zwłaszcza w kręgach augustiańskich) za znak nawrócenia i zarazem konsekracji. Dla mnichów iroszkockich był znakiem ubóstwa. Bardziej precyzyjne wytyczne, określające jakość, formę oraz ilość poszczególnych części garderoby powstały w zakonie benedyktyńskim. Spowodowane to było dużym rozprzestrzenianiem się zakonu na ziemi o zróżnicowanym klimacie a więc wymagającym różnego odzienia. Innym powodem skupienia się w przepisach zakonnych na stroju było kształtowanie się nowych gałęzi zakonu, które poza konstytucją, rodzajem pracy i formą życia miał wyróżniać także odmienny strój[5].

Habit franciszkański wypada na tym tle dość skromnie. Św. Franciszek nie przywiązywał do stroju zakonnego aż takiej uwagi. Początkowo on sam i pierwsi bracia ubierali się w zgrzebną tunikę przepasaną sznurem. W regułach zredagowanych przez Franciszka mamy jedynie informacje, iż nowicjusze nogą posiadać dwie tuniki bez kaptura, spodnie oraz kaparon, bracia profesi zaś mają posiadać jedną tunikę z kapturem, drugą bez niego, pasek, spodnie i ewentualnie buty. Habit taki jednak już na początku XIII wieku stał się w pismach franciszkańskich rodzajem symbolu, znaku, choć w Regule aspekt symboliczny stroju nie jest wcale poruszany[6].

Elementy stroju franciszkańskiego

Podstawowym elementem stroju zakonnego jest habit, będący rodzajem tuniki lub prostej sukienki. Współcześnie, we wspólnotach żeńskich, stosowane są także habity składające się z prostej spódnicy i garsonki lub bluzki. Habit franciszkański z reguły ogranicza się do prostej tuniki (we wspólnotach męskich z doszytym lub zarzuconym kapturem). Kolory oscylują od czerni, przez szarości do brązów i beżów. Dodać należy, że właśnie kolor habitu lub kształt kaptura był niejednokrotnie powodem wielu sporów na łonie zakonu a nawet powodem wyodrębniania się nowych wspólnot franciszkańskich. W wielu konstytucjach można odnaleźć dokładne opisy kroju habitów podające ich długość, szerokość, formę rękawów, a także dokładny kolor i rodzaj tkaniny. Nieodłącznym i praktycznym elementem habitu są „ukryte” w nim kieszenie. W habitach franciszkańskich ciekawostką jest kieszeń wszyta w rękaw. Noszono w niej regułę zakonną (zwłaszcza bracia nowicjusze, którzy owej reguły mieli uczyć się na pamięć). Inna kieszeń przeznaczona była na zegarek, gdyż przepisy zakonne zabraniały noszenia go na ręku. Jeszcze inna – to kieszonka, a właściwie wydzielona zaszewka w kieszeni z przeznaczeniem na różaniec[7].

Sznur, którym zakonnik lub zakonnica przepasuje habit, jest pewnego rodzaju wyróżnikiem zakonów rodziny franciszkańskiej. Początkowo był szary, lniany lub (co bardziej prawdopodobne) konopny, obecnie noszone są paski białe, brunatno-szare, fioletowe, bordowy lub zielone. Sznur zawsze posiada jednak trzy węzły jako znak trzech rad ewangelicznych: ubóstwa, posłuszeństwa oraz czystości. Przepasanie się jest symbolem gotowości pełnienia woli Boga i głoszenia Jego Słowa. W ewangelii św. Łukasza czytamy Niech będą przepasane biodra wasze [12, 35]. Sznur zakładany na habit jest odpowiedzią na ów ewangeliczny nakaz. W duchowości franciszkańskiej szczególne miejsce zajmuje ukierunkowanie na służbę drugiemu człowiekowi. W symbolice chrześcijańskiej przepasanie się jest właśnie znakiem gotowości służenia[8]. W Starym Testamencie sznur lub pas jest znakiem przymierza. W sznurze franciszkańskim ów symboliczny znak podkreślają dodatkowo węzły ślubów zakonnych. Wreszcie przepasanie się jest znakiem panowania nad swoim ciałem i zmysłami. Znaczenie takie ma swoje potwierdzenie nie tylko w tekstach Ojców Kościoła ale i w licznych przekazach hagiograficznych, gdzie pomoc w ochronie świętego przed pokusami świata pełnił pasek, którym się przepasywał[9].

Podobnie jak większość elementów garderoby zakonnej – kaptur dopiero z czasem zyskał sobie symboliczne znaczenie. Pierwotnie był po prostu okryciem przed zimnem lub upalnym słońcem. Kaptur to znak pokuty oraz przez to, iż po założeniu kaptura na głowę noszący sprawia wrażenie wyizolowanego z otoczenia, kaptur stał się znakiem całkowitego poświęcenia się Bogu, przy równoczesnym odnajdywaniu w Bogu tarczy, zbroi w walce ze złem i pokusami. W zakonach franciszkańskich kaptur zyskał sobie szczególne miejsce. Już św. Franciszek używał tego elementu garderoby, w trosce o zachowanie pokory (zgodnie z przekazami hagiograficznymi święty nie podnosił wzroku, nie spoglądał na przechodniów zwłaszcza kobiety). Kaptur dla Franciszka był także znakiem pokuty. Stąd, ze względu na naśladowanie założyciela, w wielu męskich wspólnotach franciszkańskich, przyjął się zwyczaj noszenia większego lub mniejszego kaptura (franciszkanie konwentualni, bernardyni, reformaci itd.). Szczególne miejsce to akcesorium zyskało sobie u kapucynów, którzy samą nazwę zyskali dzięki noszeniu sporego kaptura, który zakładali na czas modlitwy lub wychodząc na zewnątrz klasztoru jako znak wewnętrznej klauzury. Kaptur służył też jako narzędzie kwestarza, bowiem do kaptura bracia przyjmowali ofiarowaną im jałmużnę. Z kaptura też wydzielali jałmużnę potrzebującym. Kaptur więc posiadał dodatkowe znaczenie – ubóstwa oraz zawierzenia w opiekę Boga. Niektóre konstytucje zakonne podkreślają konieczność odpowiedniej formy kaptura, tak by habit w rezultacie przypominał po rozłożeniu znak krzyża[10].

Welon jest elementem stroju zakonnego przynależnym jedynie kobietom. Pierwotnie zawicia, podwiki, czy rańtuchy oraz różnorakie czepce były znakiem zamążpójścia. Zatem nakrycie głowy kobiety było znakiem, że jest już mężatkom, że należy do kogoś. Dodać należy, iż w wielu kulturach i cywilizacjach, włosy uważane były za narzędzie uwodzenia. Na wschodzie istnieje przekonanie że 50% atrakcyjności seksualnej kobiety to właśnie piękne włosy. Podobne znaczenie posiada welon zakonny. Siostra zakonna zakładając go deklaruje swoją przynależność do Chrystusa, stając się Jego oblubienicą. Zaznaczyć jednak trzeba, że kobiety zamężne zakrywały piękno włosów, które przeznaczone było jedynie dla ich mężów, zaś zakonnice i mniszki zakrywały obcięte włosy, które były znakiem pokuty i poświęcenia tego co stanowi dumę i piękno kobiety w imię oddania się Bogu i ukierunkowania swojego życia na sprawy duchowe[11].

Szkaplerz zakonny to kawałek prostokątnej tkaniny, zakładany jako strój wierzchni na habit. Może być różnej szerokości i długości – od krótkich do pasa aż do długich sięgających do stóp. Początkowo szkaplerz miał znaczenie czysto praktyczne. Był to element stroju, podobnie jak fartuch, chroniący przed zniszczeniem i zabrudzeniem habit. Z czasem element ten nabrał bardziej symbolicznego znaczenia, głównie poprzez szereg objawień, w czasie których dostępujący ich święci otrzymywali liczne obietnice dla osób noszących nabożnie szkaplerz. Jedna z nich dotyczy szczególnej opieki Matki Bożej nad przyjmującymi szkaplerz[12].

W zakonach i zgromadzeniach franciszkańskich częstym elementem ubioru jest zawieszony przy pasie różaniec lub koronka. Nakaz noszenia różańca w ten sposób można odnaleźć w wielu konstytucjach zakonnych. Konstytucje określają też często samą formę różańca, podając jako obowiązujący np. krzyż drewniany bez pasyjki. W tradycji franciszkańskiej jest noszenie przy pasie koronki do „siedmiu boleści Matki Boskiej”. Zawieszenie różańca posiada także wymiar symboliczny. Jest znakiem maryjnej duchowości propagowanej przez wspólnotę zakonną, a także ma odnosić się do kontemplacji i modlitwy jako nieodłącznych elementów życia zakonnego[13].

Początkowo piuska posiadała funkcję praktyczną – ochraniała przed zimnem lub upałem głowę, a dokładniej tonsurę. Wycięty okrąg włosów na głowie mężczyzny, był znakiem przynależności do stanu duchownego. Franciszkanie ową tonsurę wygalali tak dalece, że pozostawał jedynie koronka włosów wokół głowy szeroka na dwa palce. Miał to być symbol duchowości pasyjnej franciszkanów, w nawiązaniu do korony cierniowej Chrystusa. Zwyczaj tonsury zanikł po Soborze Watykańskim II, jednak piuska pozostając, przejęła symboliczne znaczenie przypisane uprzednio tonsurze.

W niektórych żeńskich wspólnotach zakonnych w dniu ślubów wieczystych (lub konsekracji) siostry zakładają obrączkę. Jest to podobnie jak w wypadku obrączki małżeńskiej, znak zaślubin tyle, że zaślubin z Bogiem. W niektórych wspólnotach siostry przyjmują obrączki po swoich zmarłych „poprzedniczkach” we wspólnocie. Jest to dodatkowy znak wspólnoty zakonnej i ciągłości dzieła prowadzonego przez zakon. Obrączki mogą przybierać bardzo różną formę: złotych, srebrnych, lub wzbogaconych elementami symbolicznymi. Np. sercanki na obrączkach posiadają symbol Serca Jezusa, zaś bernardynki – krucyfiks[14].

Krzyż lub medalik zawieszany na szyi, to najczęściej znak charakterystyczny, przynależności do danej wspólnoty. We wspólnotach franciszkańskich, najczęściej są to krzyże (z pasyjką lub bez niej), krzyż San Damiano, tau lub medaliony (np. medalik niepokalanej, w kształcie monstrancji lub symbol TC). Zawieszony na piersiach znak krzyża to także wskazanie na gotowość zakonnika do współudziału w odkupieńczej męce Chrystusa[15].

Formy i odmiany habity franciszkańskiego

Na przestrzeni wieków powstały liczne wspólnoty franciszkańskie oparte na pierwszej, drugiej lub trzeciej regule św. Franciszka. Część z nich to zreformowane odłamy pierwotnych wspólnot. Naturalnym procesem w trakcie ich powstawania była chęć wyodrębnienia się podkreślona także poprzez odmienność stroju. Powstała zatem grupa habitów i strojów zakonnych charakterystycznych dla rodziny franciszkańskiej – a więc zaistniał problem kostiumologii franciszkańskiej jako obszaru badań w obrębie prac prowadzonych z zakresu kostiumologii kościelnej. Podstawowym problemem w badaniach nad kostiumologią zakonną, w tym też franciszkańską jest skąpa ilość źródeł zarówno archiwalnych jak i wiarygodnych źródeł ikonograficznych[16] czy archeologicznych. Spośród licznej grupy wspólnot franciszkańskich wyróżnić należy takie, które obecnie funkcjonują ale i te które nie przetrwały przez wieki ulegając zniesieniu lub rozwiązaniu. W wypadku tych drugich prace badawcze będą dodatkowo utrudnione ze względu na niedostępność źródeł, które często ulegały rozproszeniu lub zniszczeniu. Dodatkowym problemem (zwłaszcza we wspólnotach żeńskich) są reformy stroju zakonnego, oraz równoczesne używanie kilku wersji habitów, co spowodowane jest na przykład specyfiką wykonywanej pracy lub podkreśleniem przynależności do konkretnej prowincji. Warto wiec przybliżyć problem różnorodności form habitu w rodzinie franciszkańskiej na kilku wybranych przykładach.

Wspólnoty męskie

Uważane za pierwotny zakon franciszkański są wspólnoty franciszkanów konwentualnych (minorytów). Nazwa – konwentualni – przyjęta została w XIII wieku dla odróżnienia franciszkanów żyjących wspólnotowo od franciszkanów pustelników. Zachowując mniej rygorystycznie obowiązek ubóstwa, posiadali habity z bardziej szlachetnych tkanin niż obserwanci, używając do szycia habitów np. czarnej farbowanej delikatnej wełny. Habity były długie do ziemi, obszerne z szerokimi rękawami. Na habit nakładano czarny sięgający do łokci mucet wzbogacony niewielkim (bardziej dekoracyjnym niż praktycznym) kapturem. Przepasywali się cienkimi białymi sznurami z wyraźnie splecionymi trzema węzłami. Bracia konwentualni mogli, zgodnie z konstytucją używać obuwia. W XVI wieku wykształciła się reforma konwentualna, zatwierdzona przez papieża Sykstusa V. Krój habitu posiadali podobny jak bracia konwentualni jednak z grubszej tkaniny i koloru szarego. Na habit zakładali przykrótką pelerynę z okrągławym kapturem[17].

Kolejna reforma zakonu (XIII w.) spowodowała zaistnienie wspólnoty braci mniejszych cezarynów. Była to odpowiedź grupy zakonników pod przewodnictwem o. Cezariusza, na odstępstwa od zasad ubóstwa. Cezaryni przebywając w pustelniach, przywdziali habity koloru ciemno szarego, przepasane białym sznurem. Na habit zakładali dość obszerną pelerynę z kapturem, która sięgać miała do połowy uda. Podobny habit nosili franciszkanie zwani braćmi bosymi lub braćmi Ewangelii (reforma obserwancka w Hiszpanii i Portugalii na przełomie XV i XVI wieku)[18].

Pod koniec XIII wieku z zakonu wydzielili się bracia mniejsi celestyni. Była to wspólnota powołana do życia za zgodą i przyzwoleniem papieża Celestyna III. Po jego śmierci domy tej wspólnoty, zakładane były głównie na terenie Grecji, potem w Kalabrii. Zakonnicy ci nosili habit taki sam jak minoryci, nie przyjmując nowej formy odzienia[19].

Bracia mniejsi klareni powstali na przełomie XIII i XIV wieku. Założycielem tej wspólnoty był brat Jan Anioł z góry Klaro. W drugiej połowie XVI wieku zgromadzenie zostało rozwiązane z poleceniem przyłączenia się jego członków do wspólnot konwentualnych lub obserwantów. Klareni nosili szare habity przepasane sznurem, na które zakładali kaptur z rodzajem pelerynki lub szkaplerza, charakterystycznie zakończonego w szpic z przodu. Nie używali obuwia[20].

Koletyści to wspólnota, która powstała na skutek reformy przeprowadzonej w męskich i żeńskich wspólnotach przez tercjarkę franciszkańską św. Koletę (pocz. XV wieku). Habit nowopowstałe wspólnoty posiadali w formie i kolorze podobny do obserwanckiego[21].

Reforma i powstanie jednej z większych obecnie gałęzi zakonu franciszkańskiego – obserwantów (w Polsce nazywanymi bernardynami) miała miejsce w połowie XIV wieku. Oderwanie i usamodzielnienie się nastąpiło na początku XV stulecia, a następnie ugruntowane na początku XVI wieku. Początkowo bernardyni nosili szary habit, w XVI wieku strój został zreformowany. Obowiązujący stał się habit z kapturem koloru brązowego, przepasany sznurem. Na habit nakładano pelerynę sięgającą do połowy uda (np. w Polsce) lub sięgających do kostek. Na habity używano dość grubych zgrzebnych tkanin. Współcześnie brązowy habit uzupełnia osobno nakładany niewielki kaptur z sięgającym do ramion okrągłym kołnierzem z przodu zaś z tyłu skrojony do szpica. Twórcą kolejnej reformy był w połowie XIV wieku Jan z Vallibus. Była to jedna z gałęzi obserwantów. Zakonnicy nosili grube, dość wąskie i przykrótkawe habity, z czasem przyjęto jednak strój klarenów, wzbogacony krótkim do pasa szkaplerzem z kapturem. Zakonnicy posiadali także pozwolenie na noszenie sandałów[22].

Pod koniec XVI wieku powstali we Francji bracia mniejsi rekolektyści. Ubierali szare habity przepasane sznurem oraz obszerne peleryny z kapturem, sięgające do połowy uda. Jako obuwie nosili drewniaki. W XVI wieku w Hiszpanii powstali także Alkantaryści (w Polsce zwani reformatami). Konstytucje dla nowej wspólnoty zredagował Piotr de Alkantara. Krój habitu oraz peleryna przypominała strój bernardynów, różniąc się niekiedy jedynie szczegółami kroju[23].

Bracia pokutujący (bracia mniejsi bosi) to wspólnota oparta na trzeciej regule św. Franciszka. Zatwierdzona została w II poł. XVIII wieku. Strojem zakonników był brązowy gruby habit, na nogach drewniaki lub sandały. Krój nieco zbliżony do obserwantów różniący się jednak w szczegółach (np. krój rękawów). Zakonnicy przepasywali się niebieskim sznurem. Kolor ten był znakiem czwartego ślubu jaki składali – bronienia tajemnicy Niepokalanego Poczęci NMP. Inna wspólnota tercjarska to Zgromadzenie Lombardzkie Zakonników Pokutujących. Powstało w połowie XV wieku zatwierdzony przez papieża Mikołaja V. Nosili szare habity, oraz szary mucetu z kapturem. Poza klasztorem zakładali obszerną szarą pelerynę oraz czarny kapelusz z szerokim rondem[24].

Reforma kapucyńska początkiem swym sięga do pierwszej połowy XVI stulecia. Inicjatorem jej był Mateusz z Bassio. Zakonnicy przyjęli habit brązowy z bezpośrednio do niego doszytym szpiczastym długim kapturem (niektórzy uważają, że stąd wzięła się nazwa nowego odłamu). Kapucyni używali także peleryny sięgającej do połowy uda, oraz sandały[25].

Wspólnoty żeńskie

Klaryski inaczej zwane damianitkami lub siostrami mniejszymi, to pierwotna wspólnota założona na II regule franciszkańskiej św. Klary. Z czasem podobnie jak to miało miejsce w wypadku wspólnot męskich doszło do szeregu rozłamów oraz reform. Czasem były to reformy wspólnot męskich, które pociągały za sobą reformę w żeńskich wspólnotach (np. bernardyni, bernardynki), zaś czasem integralne reformy jedynie żeńskich wspólnot. Jeden z istotniejszych rozłam miał miejsce za papieża Urbana IV. Gdy ten nakazał przyjęcie poprawionej reguły część klasztorów opowiedziała się za pozostaniem przy pierwotnej. W rezultacie klasztory podzieliły się na urbanistki i klaryski. Klaryski (damianitki) nosiły prostą szarą sukienkę przepasaną sznurem, podwikę i czarny (a laiczki - biały) welon. Kolor ani krój jednak nie był regułą. W poszczególnych klasztorach noszono habity czarne, brązowe lub szare o różnej długości niekiedy uzupełniając strój szkaplerzem. Były nawet wspólnoty gdzie w miejsce welonów siostry zakładały kaptury[26].

Kapucynki jako odrębna wspólnota powstały w połowie XVI wieku. Siostry nosiły grube szorstkie habity, bez koszulek. Habit ten służył także jako odzież do snu. Na habit zakładano szkaplerz, zaś dodatkowym strojem chórowym była krótka (do połowy uda) peleryna. Na głowę ubierały podwikę a na nią nakładały biały płócienny welon a na niego kolejny – czarny (obecnie też kornet)[27].

Inna reforma klarysek, miała miejsce w XVII wieku. Powstały wówczas w Albano klaryski ścisłej obserwy. Nosiły szare habity ze szkaplerzem i krótką peleryną. Na podwice czarny welon na białej podszewce. Przepasywały się czarnym sznurem zaś na szyi wieszały różaniec. Pod koniec XVII wieku inną reformę przeprowadził św. Piotr z Alkantary. Siostry przyjęły brązowe habity z czarnym lub białym welonem na podwice[28].

            Św. Franciszek dużą uwagę przykładał do posługiwania ubogim i cierpiącym widząc w nich samego Chrystusa. Stąd zakładane szpitale i przytułki. Od początku ich istnienia ukonstytuowała się grupa kobiet posługujących chorym – z czasem przeobrażając się w zgromadzenia zakonne. Siostry nosiły najczęściej szare sukienki ze szkaplerzami, podwiki i czarne welony lub pojedyncze białe welony. Z czasem pojawiało się wiele odłamów, które zmieniały też wygląd i kolor strojów (np. białe, czarne, brązowe, niebieskie z różnorakimi welonami czasem jak w wypadku zreformowanych sióstr szpitalnych z Mons – późniejsze reformatki – wzbogaconych dodatkowo woalem spuszczanym czasem na twarz). Wszystkie nazywano jednak potocznie szarytkami lub siostrami szarymi[29].

            W XVII wieku Małgorzata Rici wprowadziła reformę ścisłej obserwy – siostry pokutujące. Siostry przybrały brązowe habity z takim szkaplerzem i płaszczem. Na głowie podwika i biały welon a na nim drugi długi sięgający niemal do kolan – czarny. Siostrami pokutującymi lub rekolektystkami nazywano także siostry reformy Matki Joanny z Noerich. Strojem rekolektystek był brązowy habit przepasany sznurem, na nim szkaplerz na którym z przodu naszyty był krzyż i cierniowa korona z arma christi[30].

Św. Elżbieta z Turyngii była patronką wspólnoty zakonnic trzeciego zakonu św. Franciszka, które z czasem zaczęto nazywać elżbietankami. Siostry pracowały posługując chorym, zbierając jałmużnę. Ubraniem ich była szara sukienka i białe zawicie. Siostry wychodząc poza klasztor zakładały czarny długi płaszcz – pelerynę, zakładając go w ten sposób że okrywał całą postać łącznie z głową[31].

            Elżbietankami lub siostrami miłosierdzia (w Polsce bernardynkami) nazywano także zgromadzenie klauzurowe założone na przełomie XIV i XV wieku przez Anielę Corbare. W trakcie przeobrażeń część sióstr przybrała sobie św. Elżbietę jako patronkę, oraz składało czwarty ślub posługiwania chorym i zachowania dozgonnego klauzury. Siostry najczęściej nosiły brązowe habity z takim szkaplerzem i białym sznurem z pięcioma węzłami. Na głowie zawicie z białym welonem, na który siostry chórowe zakładały dodatkowy czarny. Strojem ceremonialnym była brązowy długa peleryna[32].

            Franciszkański strój zakonny mimo swej różnorodności i szeregu odmian podkreślających mnogość zakonów i wspólnot żyjących zgonie z duchowością franciszkańską, posiada jednak pewne cechy wspólne wyróżniające go spośród licznych strojów zakonnych. Główną eksponowaną cechą jest podkreślenie ubóstwa i służenia drugiemu człowiekowi, w którym należy widzieć oblicze Boga. Kolorystyka oscylująca wokół czerni, brązów i szarości, wyeliminowanie elementów podkreślających wysoką pozycję społeczną tak częstych na przykład w habitach kanonickich oraz charakterystyczny sznur z trzema węzłami sprawia, że mimo przemian historycznych habit franciszkański jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i kojarzących się z życiem zakonnym. Na obecnym poziomie badań kostiumologia franciszkańska to jednak zagadnienie, w którym pojawiają się coraz tonowe pytania i problemy badawcze oczekujące rozwiązania. Zagadnienia dotyczące habitu franciszkańskiego wymagają zatem dalszych szczegółowych badań historycznych, archiwalnych i ikonograficznych.

------------------------------------------------------------------------------------------------

[2] M. Auge, L’abito religioso, Roma 1977; B. da Gangi, L’abito ecclesiastico e religioso oggi: Palestra del Clero, 1966, s. 285- 300; C. dello Jacono, De habitu ecclesistico. Dissertatio historico – critica, Roma 1953; P. Gach, Habity zakonne w średniowieczu. Zarys problematyki, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 1995, s. 491–516.

[3] M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968; Ch. Zieliński, Sztuka sakralna, Poznań-Warszawa-Lublin 1959; E. Kapellari, Święte znaki w liturgii i codzienności, Kraków 2002; Z. Żygulski, Kostiumologia, Kraków 1972; F. Boucher, Historia mody, Warszawa 2006.

[4] Sobór Watykański II złagodził te przepisy.

[5] T. Bach, Habit, „Encyklopedia Katolicka”, t. 6, Lublin 1993, kol. 445 – 447.

[6] Pisma św. Franciszka z Asyżu, Warszawa 1976, s. 48–49; K. Eser, Origini e inizi del movimento e dell’Ordine francescano, [w:] Chiesa e societa, Milano 1975, s. 116- 124.

[7] S. Gieben, Per la storia dell’abito francescano, „Collectanea Francescana”, t. 66:1996, nr 3-4, s. 465 i nn; Jacono dello C., De habitu ecclesiastico. Dissertatio historico-critica, Roma 1953; A. Derdziuk, Szata świadectwa, Kraków 2003.

[8] D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej,

[9] A. Derdziuk, Szata świadectwa…, s. 85-88.

[10] M. Auge, L’abito religioso…, s. 152-153; Konstytucje Zakonu Braci Mniejszych, Rzym 1536, nr 23; G. M. Colombas, Abito religioso. L’abito monastico, [w:] Dizionario degli istituti di perfezione, red. G. Pelliccia, G. Rocca, t. 1, Roma 1974, k. 56.

[11] M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, passim; J. Kałowski, Prawo o instytutach życia konsekrowanego, Warszawa 1958, s. 149–150; J. Bar, Poradnik kanonicznego prawa zakonnego, Warszawa 1986.

[12] I. Turnau, Słownik ubiorów, Warszawa 1999, s. 177; M. Auge, L’abito religioso…, s. 152-153 i nn; S. Gieben, Per la storia dell’abito francescano…, s. 465 i nn; Jacono dello C., De habitu ecclesiastico…; A. Derdziuk, Szata świadectwa…, s. 90.

[13] A. Derdziuk, Szata świadectwa…, s. 88–89; S. Gieben, Per la storia dell’abito francescano…, 465; M. Grychowski, J.Marecki, Zakony w Polsce, Warszawa 2009, s. 32 - 33.

[14] Kałowski, Prawo o instytutach życia konsekrowanego, Warszawa 1958, s. 149–150; J. Bar, Poradnik kanonicznego prawa zakonnego, Warszawa 1986; J. Bar, Odnowiony obrzęd profesji zakonnej, „Collectanea Theologica” nr 42:1971, s. 179–186.

[15] J. Marecki, Godło franciszkańskie - jego historia i symbolika, „W Nurcie Franciszkańskim”, nr 7:1998, s. 263-271; Tenże, Godło i symbole Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej. Próba interpretacji [w:] Stulecie Sióstr Maryi Niepokalanej w Branicach (1898-1998), pod red. bpa J. Kopca, Opole 1998, s. 69-93.

[16] Wiele przedstawień to efekt wyobraźni artysty, przywdziewającego przedstawianemu świętemu habit noszony w czasach współczesnych artyście lub ubiór uzasadniony jedynie fantazją twórcy.

[17] A. Guryn, Franciszkańskie rodziny zakonne, „Życie i Myśl”. nr 26: 1976, z. 10, s. 17 – 29; A. Vauchez, Zakon franciszkański w pierwszym stuleciu swoich dziejów, „W Drodze”, nr 4:1976, z. 10, s. 22-23; Zakony franciszkańskie w Polsce, Kraków 1983, passim; Zakony świętego Franciszka w Polsce w latach 1772 – 1970, Warszawa 1978, passim; J. Mucha, Polska prowincja ojców franciszkanów konwentualnych w świetle ankiety nuncjusza Garampiego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, nr 27:1980, z. 4, s. 139–142; M. Grychowski, J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 218 - 227.

[18] G. Abate, Nuovi studi sulla leggenda di san Francesco detta dei „Tre Compani”, „Miscellanea francescana”, nr 39: 1939, s. 1 – 55.

[19] J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, Kraków 1964, s. 309 – 310.

[20] J.K. Wietz, P.Bohmann, Rys historyczny zgromadzeń zakonnych obojej płci, t.1: Zakony męskie, Warszawa 1848, s. 214.

[21] Tamże, s. 221.

[22] H. E.Wyczawski, Statuty zakonu bernardynów w Polsce 1453 – 1795, „Prawo Kanoniczne”, nr 25:1982, z 1- 2, s. 179 – 196; M. Grychowski, J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 200 – 217; A. Racinet, The costiume history, Hong Kong- London-Los Angeles-Madrid-Paris-Tokyo 2009 (reprint z 1888), s.173.

[23] J.K. Wietz, P. Bohmann, Rys historyczny zgromadzeń…, t. 1, s. 224 – 225.

[24] Tamże, s. 239 – 240, 238.

[25] J. Marecki, R. Prejs, Zarys historii kapucynów w Polsce, Kraków 2004, passim; V. Raponi, I cappuccini. Storia di una famiglia francescana, Rzym 1994; M. Grychowski, J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 228 - 231.

[26] J. Marecki, Zakony w Polsce, Kraków 1997, s.142 – 143; R. Prejs, Klaryski, „Encyklopedia katolicka”, t. 9, Lublin 2002, kol. 38 – 43; M. Grychowski, J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 232 - 237.

[27] J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 136 – 137.

[28] J.K. Wietz, P. Bohmann, Rys historyczny zgromadzeń zakonnych obojej płci, t.2: Zakony żeńskie, Warszawa 1848, s. 191.

[29] J.K. Wietz, P. Bohmann, Rys historyczny zgromadzeń…, t. 2, s. 196 - 197.

[30] Tamże, s. 198.

[31] J. Duchniewski, Elżbietanki, „Encyklopedia katolicka”, t. 4, Lublin 1989, kol. 917 – 920; J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 112 – 113.

[32] E. Janicka-Olczakowa, Zakony żeńskie w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1968, s. 733–778.