L. Rotter, Symbolika kwiatów i ziół, [w:] Symbolika roślin. Heraldyka i symbolika chrześcijańska, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2007, s. 143–154.

 

 

Symbolika kwiatów i ziół

 

 

            Kwiaty i zioła to jedna z liczniejszych grup w symbolice posiadająca ogromne spektrum znaczeniowe i interpretacyjne. Zarówno piękno kwiatów jak i właściwości lecznicze ziół sprawiły, że odgrywały one w większości kultur i religii duże znaczenie nie tylko praktyczne ale nade wszystko był wyrazem, nosicielem treści duchowych, niematerialnych a nawet mistycznych. Kwiatów używano do ozdabiania świątyń już w czasach antycznych, składano je w ofierze a także używano w obrzędach (np. zaślubin lub pogrzebu)[1]. Uważane były za symbol młodości, początku czegoś, wiosny a równocześnie są symbolem śmierci, przemijalności i końca czegoś. Czasem są symbolem mistycznym czasem erotycznym. Mogą zarówno zabijać jak i leczyć[2].

Także w symbolice chrześcijańskiej kwiaty i zioła odgrywają istotne znaczenie. W Księdze Rodzaju czytamy: rzekł: Niech ziemia wyda rośliny zielone, trawy dające nasiona, drzewa owocowe rodzące na ziemi według swego gatunku i drzewa rodzące owoce, w których są nasiona[3]. Nie trudno zauważyć, że rośliny zostały przez Boga stworzone w trzecim dniu przed słońcem i gwiazdami. Filon Aleksandryjski tłumaczy ten fakt, tym że Bóg chciał przez taką kolejność pokazać człowiekowi iż to on jest stwórcą; że istnienie życia na ziemi nie jest wynikiem logicznego wydawałoby się wpływu słońca, deszczu i tlenu, lecz wynika z woli i działania samego Boga[4]. Rośliny zatem od momentu ich stworzenia posiadają nie tylko charakter konsumpcyjny czy estetyczny ale także są symbolem. To, że rośliny w kulturze chrześcijańskiej stanowią jedną z liczniejszych grup symbolicznych nie jest więc dziełem przypadku – ma wyraźne uzasadnienie biblijne. Poza księgą rodzaju i opisem stworzenia w Biblii możemy spotkać się z wieloma przykładami użycia roślin jako symboli, na przykład w Księdze Psalmów, Pieśni nad pieśniami, Księdze Jeremiasza, proroctwach Izajasza itd. Do symboliki roślin odwoływało się wielu Ojców Kościoła, teologów, myślicieli i świętych[5]. Spośród roślin, w symbolice chrześcijańskiej, kwiaty i zioła były najbardziej zróżnicowane treściowo. Mogły bowiem oznaczać zarówno przemijanie jak i wieczność, zarówno błogosławieństwo jak i przekleństwo, mogły odnosić się zarówno do Boga jak i do człowieka. Warto więc przyjrzeć się bliżej znaczeniu niektórych z nich[6].

 

Miłość i przyjaźń

Choć posiada około pięćdziesięciu różnych znaczeń, róża jest kwiatem, który najpowszechniej kojarzy się z miłością[7]. Legenda grecka głosi, że krzew róży powstał z piany morskiej w momencie, gdy z owej piany rodziła się Wenus[8]. Według innych podań róża powstała z krwi rozszarpanego przez dzika Adonisa, ukochanego bogini Wenus. Jeszcze inna z legend podaje, że kolor czerwony róże uzyskały w chwili gdy Wenus biegnąc na spotkanie ze swoim ukochanym zraniła się w stopę i uroniła na kwiat róży kroplę krwi[9]. Stąd zapewne czerwona róża stała się znakiem głębokiej miłości. Z czasem czerwona róża nabrała dodatkowego znaczenia. Stała się symbolem nie tylko miłości duchowej ale i aktu jej spełnienia. W pierwszych wiekach kobiety lekkich obyczajów zmuszane były do tego by nosić przypiętą czerwoną różę jako znak ich profesji[10]. Z okresie renesansu czerwona róża zyskała znaczenie czysto zmysłowej i namiętnej miłości. Uważano, że tak jak krzew róż zdobią kwiaty ale i otaczają kolce, tak najczęściej miłość jest okupiona cierpieniem lub przeciwnościami, które jednak pokonuje (kwiat róży mimo kolców rozkwita). Z tego powodu kwiatami przyozdabiano nowożeńców oraz ich małżeńskie łoże[11].

W kulturze chrześcijańskiej róża jest symbolem miłości niebiańskiej. Czerwone kwiaty róży były znakiem krwi przelanej na krzyżu przez Chrystusa. A że cierpienie Chrystusa wypływało z miłości do człowieka dlatego róża stała się symbolem czystej miłości. Do dziś zachował się zwyczaj ukazywania wiernym przez papieża w czwartą niedzielę wielkiego postu, złotej róży będącej symbolem męki i zmartwychwstania Chrystusa, która to róża zostaje ofiarowana przez papieża wybranej osobie zasłużonej dla Kościoła[12].

Goździk podobnie jak biała róża jest symbolem miłości czystej i prawdziwej. Jako taki, często był elementem wykorzystywanym w czasie zaręczyn lub zaślubin. W niektórych krajach zachował się zwyczaj ukrywania przez pannę młodą w swojej sukni goździka, który pan młody ma za zadanie odnaleźć. Na wielu portretach, trzymany w ręku przez portretowaną osobę goździk oznacza, że jest to osoba zamężna[13].

Symbolem miłości jest także narcyz ale miłości egoistycznej lub miłości własnej. Takie znaczenie zyskał głównie w symbolice świeckiej. Przyczyną był nie tylko mit o zakochanym w swoim odbiciu Narcyzie, ale i przekonanie starożytnych Greków, że narcyz jest kwiatem piekieł[14]. W sztuce nowożytnej personifikacją miłości własnej była kobieta trzymająca w ręku kwiat narcyza. Można zaznaczyć że personifikacja głupoty także opatrzona jest tym kwiatem. Narcyz interpretowany był w tych wypadkach jako kwiat powodujący otępienie i ociężałość umysłu. Jego słodki i intensywny zapach mógł stać się według wierzeń przyczyna obłędu[15]. W symbolice chrześcijańskiej narcyz posiada diametralnie odmienne znaczenie. Poprzez to, że jest to kwiat odradzający się każdej wiosny symbolika odnosi go do miłości Boskiej i tryumfu życia wiecznego nad śmiercią. Jest zatem częstym elementem w kompozycjach przedstawiających Zmartwychwstałego Chrystusa ukazującego się Marii Magdalenie lub apostołom[16].

Symbolem boskiej miłości jest także kwiat jaśminu (jaśminowiec). Ze względu na swą białą barwę był kojarzony z czystą miłością, zaś to, że zakwita w maju w połączeniu z białą barwą jaśminu spowodowało, iż stał się symbolem maryjnym. Ze względu na odniesienie do czystej miłości, kwiat jaśminu malowano w scenie zaślubin Józefa i Maryi. Według apokryfów, kapłani polecili kandydatom do ręki Maryi przynieść do świątyni laski, które używali w podróży. Ta, która zakwitnie miała być znakiem wyboru przyszłego męża. Naturalnie jedynie kij Józefa wydał zielone pędy a w ikonografii przybierają one częstokroć formę białych kwiatów jaśminu[17].

Pomarańcza to symbol małżeństwa. Symbol ten swoje źródło ma w mitologii. według wierzeń Jupiter w dniu zaślubin ofiarował swojej żonie Junonie kwiat pomarańczy. Równocześnie kwiat pomarańczy symbolizuje czystość i niewinność. Kwiaty pomarańczy, łącząc w sobie znaczenie czystości i małżeństwa, są zatem symbolem Matki Bożej jako Oblubienicy Ducha Świętego[18].

Lubczyk wywodzi się z Azji, prawdopodobnie z Persji. Znany był tam jako przyprawa. Znaczenia symbolicznego a nawet „czarodziejskiego” nabrał jednak dopiero w kulturze europejskiej. Lubczyk stał się ziołem mającym zapewnić szczęśliwą miłość, a nawet zyskał miano afrodyzjaku. Młoda pni w dniu ślubu wplatała gałązki lubczyka we włosy lub dekorowała nim suknię. Według średniowiecznych przepisów kobieta chcąc uwieść wybranego przez siebie mężczyznę powinna wykąpać się uprzednio w naparze z lubczyku, Można było także napoić wybranka lub wybrankę wywarem z lubczyku co miało przynieść podobny efekt jak kąpiel[19].

Kolejna miłosna roślina to mandragora. To bardzo zagadkowa i mroczna roślina. Posiadająca wiele znaczeń symbolicznych. Stosowana była jako medykament już w starożytności. Zastosowanie jej wymagało jednak ogromnej wprawy i wiedzy bowiem nawet niewłaściwe wyrwanie rośliny mogło przyczynić się do śmierci nierozważnego śmiałka. Była uważana za roślinę pobudzającą do aktów miłosnych oraz wspomagającą płodność. Według legend semickich słonie przed aktem płciowym, zjadały owoce mandragory by doczekać się potomstwa. W takim znaczeniu wspomniana została w Starym Testamencie[20]. W wiekach średnich roślina ta budziła jednak więcej zabobonnego strachu niż chęci używania jej jako afrodyzjaku lub leku na bezpłodność[21].

 

Czystość i niewinność

Róża jak wspomniano wyżej symbolizująca miłość cielesną, może być także znakiem czystości i niewinności. Biała róża broniąca się przed zerwaniem kolcami nabrała właśnie takiego znaczenia. W symbolice chrześcijańskiej biała róża stała się głównie symbolem Maryi Dziewicy. Maryja nazywana była „Różą bez kolców”, co miało sugerować jej niepokalane poczęcie[22]; „Różą Syjonu” co odnosiło się do pochodzenia Maryi z narodu wybranego, którego była najpiękniejszą różą lub „Różą duchowną”[23]. Róża jako symbol czystości stała się atrybutem wielu świętych na przykład św. Katarzyny, św. Róży z Limy, św. Franciszka z Asyżu czy św. Teresy. Według jednej z legend łzy pokutującej Marii Magdaleny spadły na czerwone kwiaty róż, które w tym samym momencie przybrały barwę białą – symbol czystości. Biała róża może być więc nie tylko symbolem czystości cielesnej ale i duchowej. W wieńcach białych róż przedstawiano także niekiedy anioły, jako duchy czyste i bez skazy obcujące z Bogiem w raju. Do dziś zachował się w Noyon zwyczaj koronowania wieńcem z białych róż najcnotliwszej dziewicy. Zwyczaj ten wprowadził biskup Medard około 530 roku[24]. W wiekach średnich natomiast jedynie dziewice miały prawo do tego by zdobić skronie wiankiem z róż.

Choć w kulturze starożytnej[25] a nawet w Starym Testamencie lilia była najczęściej symbolem płodności[26] to jednak w kulturze chrześcijańskiej kojarzy się nam z czystości i dziewictwem. Kwiat lilii w symbolice chrześcijańskiej odnosi się głównie do dziewictwa i czystości. Na kartach Biblii w kilkudziesięciu miejscach możemy spotkać się z odniesieniami i porównaniami do tego kwiatu. Symbolika lilii jako znaku czystości wzięła się z obserwacji natury, bowiem w górach Libanu można zobaczyć samotne lilie rosnąca pośród ciernistych krzewów i zarośli. Nie bez znaczenia była także idealna, niemal świetlista biel kwiatów lilii. W takim ujęciu pierwsze skojarzenie lilii jako symbolu przywodzi na myśl Maryję Niepokalaną. Mogła także być symbolem czystości duszy i ciała. Wielu świętych, podczas wizji i ekstaz otrzymywało od Chrystusa lub Maryi lilie jako znak akceptacji i pochwały wybranego przez nich życia w czystości[27].

Inna roślina Agnus castus inaczej zwana niepokalankiem mnisim, także zyskała sobie przywilej bycia symbolem czystości. Jest to krzew (w niektórych odmianach drzewo) osiągający do sześciu metrów wysokości. W czasach Pliniusza uważano, że ukwiecone gałęzie tego krzewu rozrzucone w łożu zapobiegają igraszkom miłosnym, gdyż ich intensywny zapach powoduje ociężałość i ostudzenie zapędów miłosnych. W wiekach średnich nasiona tego krzewu, w smaku przypominające pieprz, używane były przez mnichów w tym samym celu co wcześniej ukwiecone gałązki[28].

Irys to kolejny kwiat symbolizujący czystość a tym samym kolejny kwiat odnoszący się do Niepokalanej Dziewicy, do tego stopnia, że zastępuje niejednokrotnie najpopularniejszy kwiat czystości – lilię. Irys będzie jednak nie tyle symbolem niepokalanego poczęcia, co dziewiczego macierzyństwa Maryi[29]. Ze względu na swój wygląd i liście przypominające szable irys jest także symbolem mieczy boleści, które zgodnie z proroctwem Symeona przeszyły serce Maryi[30].

Kwiatem odnoszącym się w symbolice do czystości i niewinności jest także konwalia. Podobnie jak większość kwiatów o białej barwie odnosi się do Niepokalanego poczęcia Maryi Panny. Stąd w wielu kompozycjach ukazujących zwiastowanie odnaleźć można obok najpopularniejszej lilii także kwiat konwalii[31].

Dość nietypowym i rzadko spotykanym symbolem czystości jest cynamon. Roślina ta występuje już w starożytności w wielu legendach i podaniach. Między innymi, feniks plótł gniazdo w Heliopolis właśnie z gałązek cynamonowca. Cynamon jako cenna przyprawa lub wonność stosowana w świątyni do sprawowania kultu, występuje na kartach Starego Testamentu[32]. W Pieśni nad pieśniami możemy przeczytać w pieśni trzeciej sowa oblubieńca: O jak piękna jesteś przyjaciółko moja […] pędy twe – granatów gaj z owocem wybornym kwiaty henny i nardu: nard i szafran, wonna trzcina i cynamon[33] Stad zapewne cynamon odnosi się w symbolice do Maryi, podkreślając (jako roślina z ogrodu zamkniętego[34]) jej dziewiczość. Znaczenie takie cynamonu występuje w pismach teologów i Ojców Kościoła. Odnosi się jednak w nich zarówno do Maryi jak i do człowieka cnotliwego, o czystym sercu[35].

 

Pokora i przywiązanie

Fiołek jest jednym z najpopularniejszych symboli pokory i skromności. Być może przyczyniła się do tego barwa i delikatna a subtelna woń tegoż kwiatu. Ze względu na zapach uważany był przez niektórych myślicieli wieków średnich (Tomasz z Chabham) za pierwszy wśród kwiatów. Bardziej rozpowszechnił się jednak jako znak pokory ze względu na to, że w sposób naturalny pochyla kielich kwiatowy ku ziemi, rośnie przy rowach i drogach, nawet w cieniu a nawet nie posiada krzykliwej barwy. Ildefons z Toledo tak wyjaśnia symbolikę fiołka odnosząc ją równocześnie do Maryi. Fiołek jest kwiatkiem ozdobnym w barwie hiacyntu, cudownie pachnącym i pożytecznym w medycynie. ów kwiat, o Pani, bardo przystoi Twojej koronie, ponieważ ty naśladujesz go w cnotach. Ty bowiem święta Dziewico, jesteś Fiołkiem czystości, Fiołkiem skromności, Fiołkiem niewinności, fiołkiem uzdrawiającym, Fiołkiem pachnącym Fiołkiem słodyczy, Fiołkiem świętości[36]. Fiołek stał się także symbolem Chrystusa pokornego baranka.

Według mitologii Klytia zakochana w bogu Apollinie, codziennie wpatrywała się w jego słoneczny rydwan na nieboskłonie, aż w końcu zamieniła się w słonecznik, którego kwiat zawsze zwraca się w kierunku słońca. Z tego powodu kwiat ten stał się symbolem przywiązania. W kulturze chrześcijańskiej słonecznik przejął takie znaczenie. Słonecznik utożsamiany był z mniszką, która spędzając czas w klasztorze (w przypadku mniszek reguły benedyktyńskiej nawet ślubując stałość miejsca), nieustannie wpatrywała się Chrystusa, którego symbolizuje słońce[37].

Krokus jest rośliną, która rośnie nawet tam gdzie jest deptana, stąd zapewne stała się symbolem pokory. W pismach teologów średniowiecznych można spotkać się z porównywaniem do krokusa, męczenników pokornie znoszących wszelkie cierpienia w imię Boga[38].

Nard – wonna roślina, z której wykonywano bardzo cenny aromatyczny olejek posiada w symbolice chrześcijańskiej bardzo wiele znaczeń. Ojcowie Kościoła nard kojarzą między innymi z pokorą[39].

Według symboliki poziomka to roślina rajska (pomimo tego, że nie występuje na kartach Pisma Świętego). Roślina ta posiada bardzo bogatą symbolikę. Ze względu na trójdzielne liście nawiązywała do tajemnicy Trójcy Świętej; ze względu na to, że kwitnie i owocuje na wiosnę a więc w czasie świąt Bożego Ciała – była kojarzona z wcieleniem a także ze względu na czerwień owoców z Męką Pańską, natomiast białe maleńkie kwiaty stały się symbolem pokory[40].

 

Rozwaga i zachowanie tajemnicy

Jedna z legend podaje, że kwiat hiacynta powstał z krwi ukochanego Apollina, którego ów bóg przypadkiem zabił rzucając dyskiem. Wydawać by się mogło, że powinien symbolizować brak roztropności, tymczasem w kulturze nowożytnej hiacynt jest znakiem rozwagi i mądrości. Ripa, postać mężczyzny w wianku z czerwonych hiacyntów tłumaczy jako symbol rozwagi i świetności imienia[41].

Kwiat róży w starożytnym Rzymie był także symbolem milczenia. Według legendy Kupidyn przekupił różą Harpokratesa, boga milczenia by ten nie rozpowiadał o miłosnych uniesieniach Wenery[42]. Wieszano go w pobliżu stołu, przy którym biesiadowano aby przypominał o potrzebie zachowania milczenia na temat nieobecnych przy stole. Symbol ten umieszczany był także w winiarniach lub salach obrad jako znak dyskrecji. Róża oznaczała także zachowanie tajemnicy. Do dziś funkcjonuje zwrot sub rosa oznaczający mówienie czegoś w tajemnicy[43]. W symbolice chrześcijańskiej róża także zachowała to znaczenie. Można spotkać konfesjonały zdobione różami co ma nawiązywać do tajemnicy spowiedzi[44]

 

Nieśmiertelność

W kulturze celtyckiej jemioła była najczęściej symbolem płodności i ponownych narodzin. W wielu kulturach uważano, że jemioła wyrastająca w miejscu w którym w drzewo uderza piorun, posiada wieczną duszę. Symbolikę taką zawdzięczała temu, że będąc rośliną wieczniezieloną kwitła i owocowała w okresie najmniej sprzyjających temu chłodów. Jemioła ponadto rośnie bez korzeni, a żywotność zachowuje nawet wówczas gdy drzewo na którym pasożytuje obumiera[45].

W starożytności stokrotka była głównie symbolem solarnym, w wiekach średnich - symbolem miłości ziemskiej lub niebieskiej. W czasach nowożytnych częściej występowała jako znak pokory ze względu na niewielkie, niepozorne rozmiary, kwitnięcie od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Być może do takiej interpretacji przyczyniło się także to, że stokrotka jest jednym z najpopularniejszych kwiatów, rośnie niemal wszędzie i nawet narażona na zdeptanie czy zerwanie odrasta i na powrót kwitnie[46].

Mało znanym symbolem nieśmiertelności jest rozmaryn, kojarzący się bardziej z miłością małżeńską. Grecy używali rozmarynu (właściwie jego aromatu) jako leku na pamięć. W kulturze chrześcijańskiej kwiat ten ze względu na błękitny kolor kwiatów stał się atrybutem Maryi. Rozmaryn w nawiązaniu do tradycji greckich sadzono także na grobach jako symbol pamięci o zmarłych. Z czasem zwyczaj ten spowodował, iż rozmaryn stał się symbolem życia wiecznego[47].

 

Trójca

W starożytnym Rzymie bratek inaczej zwany fiołkiem trójbarwnym poświęcano Jowiszowi. W kulturze chrześcijańskiej stał się symbolem pasyjnym, jednak na terenie obecnej Francji ugruntowała się inna symbolika. Bratek, ze względu na swoje trójbarwne płatki stał się kwiatem symbolizującym Trójcę Świętą[48].

Starożytni przypisywali koniczynie właściwości lecznicze. Używana byłą jako na przykład jako odtrutka jadu - stąd stała się symbolem życia. W symbolice chrześcijańskiej, stała się symbolem Trójcy Świętej oraz atrybutem św. Patryka. Święty ten, pracując jako misjonarz w Irlandii, w czasie kazań tłumaczył słuchaczom prawdę o Trójcy świętej ukazując im koniczynę jako przykład troistości a zarazem jedności[49].

 

Chrystus

W języku greckim goździk znaczy „kwiat Boga”, być może także z tego powodu w kulturze chrześcijańskiej stał się symbolem związanym z postacią Jezusa. Ze względu na swą czerwoną najczęściej barwę a także kształt przypominający gwóźdź – goździk uważany był za symbol Męki Pańskiej. W wielu kompozycjach malarskich[50] ukazujących Matkę Bożą piastującą małego Jezusa, Dzieciątko bawi się kwiatem goździka. Jest zapowiedź nadchodzącej męki i zbawieńczej śmierci na Golgocie. Jedna z legend podaje że goździki narodziły się z łez wylanych przez Maryje, gdy patrzyła na śmierć swojego Syna[51].

W kulturze chrześcijańskiej orlik posiada bardzo bogatą symbolikę, odnoszącą się jednak głównie do osób Trójcy Świętej. Ze względu na kształt kwiatów, przypominający nieco frunącego ptaka oraz płatki przypominające stopę gołębia był uważany za symbol Ducha Świętego. Częściej jednak (zwłaszcza w czasach nowożytnych) oznaczał mękę Pańską[52].

Już w starożytności chaber był powszechnie znanym lekarstwem na ukąszenia węży. Kultura chrześcijańska adoptowała tę funkcję chabru opatrując ją znaczeniem symbolicznym. Wąż jest symbolem szatana, a skoro chaber jest lekarstwem na jego jad, zatem kwiat ten musi być Chrystusa –zwycięzcy nad duchem nieczystym. Inne uzasadnienie takiej symboliki chabra, jest to że rośnie w zbożu, które jest symbolem Eucharystii. Ze względu na swoją barwę kojarzony był także z niebem[53].

Jak głosi legenda dziurawiec wyrósł pod krzyżem Chrystusa, w chwili gdy konał. Legenda ta oraz fakt, że sok dziurawca posiada czerwone zabarwienie przypominające nieco krople krwi, spowodowało, że roślina ta stałą się symbolem pasyjnym. Podobną symbolikę posiada mniszek lekarski potocznie nazywany mleczem. W kulturze semickiej używany był w czasie paschy jako gorzka sałatka. Ze względu na tę gorycz stał się w kulturze chrześcijańskiej symbolem Męki Chrystusa[54].

 

Przemijanie i rozpacz

Pochodzący z Persji tulipan w kulturze chrześcijańskiej posiada dość monolityczne znaczenie. Kwiat ten, który bez słońca natychmiast obumiera stał się symbolem przemijalności bytu ziemskiego. Z tego powodu tulipany były częstym motywem w barokowych kompozycjach typu vanitas, ukazujących znikomość życia ludzkiego[55].

Innym symbolem odnoszącym się do ulotności życia był piołun. Na kartach Starego Testamentu spotkać go można kilka razy, zawsze jednak będzie miał pejoratywne znacznie[56]. W kulturze chrześcijańskiej kojarzony był także negatywnymi emocjami i stanami: grzechem, goryczą, rozpaczą a nawet „śmiercią duszy” czyli potępieniem. Ze względu na właściwości konserwujące skrapiano nim jednak ciała zmarłych, by w ten sposób zabezpieczyć je przed rozkładem[57].

 

Cierpienie i śmierć

Czarny bez już w starożytnym Rzymie uważany był za kwiat z krainy zmarłych. W wielu kulturach zachował się zwyczaj, według którego stolarz brał miarę na trumnę za pomocą pręta wykonanego z gałęzi bzu. Według legend krzyż Jezusa wykonany został z drewna tej rośliny. Inne przekazy wspominają, że na tym właśnie krzewie powiesił się Judasz. W wielu kultura istniało przekonanie, że wyrwanie lub ścięcie bzu może uwolnić demony i nieszczęścia[58].

W starożytnej Grecji mak był atrybutem Morfeusza boga snu, który był bratem bliźniaczym boga śmierci Tanatosa. Usypiające właściwości maku były powszechnie znane i wykorzystywane w praktyce. Do niedawna podawano dzieciom do ssania mak zawinięty w pieluszkę czy szmatkę (sosulkę), co dawało efekt uspokojenia. Kwitnące maki były także symbolem śmierci, ale śmierci Chrystusa na krzyżu. Znaczenie takie zyskały dzięki czerwonej barwie a także dzięki krzyżowi wpisanemu we wnętrzu kwiatostanu. W wierzeniach ludowych zachował się zwyczaj sypania do trumny maku by dusza zajęta zbieraniem ziaren nie miała czasu straszyć żyjących[59].

Konwalia to roślina posiadająca właściwości lecznicze. Między innymi wzmacnia mięsień serca – stąd zapewne ukazywana jest w scenach ukrzyżowania, zwłaszcza w momencie przebicia boku Chrystusa. Jako roślina majowa ma swoje odniesienie także do Maryi. Jest jednak nie tylko symbolem czystości i niewinności. Może także oznaczać cierpienie. Według jednej z legend konwalia powstała tam gdzie spadłą łza Maryi płaczącej w czasie męki Chrystusa[60].

 

* * *

 

            Hugon z Paryża napisał, że świat jest jak księga zapisana przez Boga, a rzeczy materialne są symbolami niewidzialnego[61]. Symbolika zdaje się potwierdzać tę prawdę. W kulturze chrześcijańskiej wiele prawd tłumaczono wykorzystując do tego jako przykład kwiaty i zioła. Istotą, która powodowała akurat takie a nie inne znaczenie przypisywane konkretnej roślinie, były zarówno jej właściwości anatomiczne, estetyczne jak i medyczne a nawet miejsce ich występowania w naturze[62]. Powodowało to dużą różnorodność interpretacyjną a tym samym niejednoznaczność. Właściwa interpretacja symbolu wymagało odczytywania go w korelacji z otoczeniem w jakim został umieszczony. Warto zatem na nowo uświadamiać sobie ów skomplikowany język symboli, by zawarta w symbolach treść, będąc zrozumiał dla współczesnego zmaterializowanego człowieka, mogła być dla niego przekazem tego co duchowe.

 

[1] G. Rad, Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1986, s. 204.

[2] D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 184.

[3] Rdz 1, 11.

[4] Filon Aleksandryjski, o stworzeniu świata, w: Tenże, Pisma, t. 1, Warszawa 1986, s. 43–44.

[5] Między innymi Izydor z Sewilli, Będą Czcigodny, Walafryd Strabo, Raban Maur, Wincenty z Beauvais, Albert Wielki, Karol Linneusz, Franciszek z Asyżu, Filon Aleksandryjski, Hildegarda z Bingen i wielu innych.

[6] D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 2001, s. 184 – 186; H. Biedermann, Leksykon symboli, Warszawa 2001, s. 181–182; S. Kobielus, Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze, Kraków 2006, s. 9–17.

[7] W. Kopalinski, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 362–363; B. Szczepanowicz, Atlas roślin biblijnych, Kraków 2003, s. 158 – 162, (Atlas ten nie przedstawia większej wartości, bowiem sporą jego część stanowią teksty D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej lub W. Kopaliński, Słownik symboli, czego autorka nie zaznaczyła. W kolejnych przypisach praca ta zostanie wiec pominięta. Podobnie pominięta została praca J. Picka, W Świecie Biblii. Flora, Pelplin 1998, która powstała w podobny sposób).

[8] L. Impelluso, Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta, Warszawa 2006. s. 118.

[9] H. Biedermann, Leksykon symboli…, s. 310.

[10] W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 363.

[11] L. Impelluso, Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta, Warszawa 2006. s. 126; M. I. Macioti, Mity i magie ziół, Kraków 2006, s. 149–153.

[12] W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych i nowych symboli, Kielce 2001, s. 81.

[13] H. Biedermann, Leksykon symboli…, s. 96.

[14] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 93.

[15] C. Ripa, Ikonologia, Kraków 1998, s. 249 – 251; W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 249.

[16] H. Biedermann, Leksykon symboli…, s. 231.

[17] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 101.

[18] S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 179–180.

[19] Arystoteles, Opowiadania zdumiewające, w: Dzieła wszystkie, t. 4, Warszawa 1993, s. 434; S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 126–127.

[20] Rdz. 30, 14–16.

[21] M. I. Macioti, Mity i magie ziół…, s. 192 – 200; D. Forstner, Świat symboliki…, s. 196–199; S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 129–132.

[22] Według jednej z legend, w raju róże nie posiadały kolców. Te wyrosły dopiero po wygnaniu pierwszych rodziców z raju na skutek grzechu. Maryja zatem jako narodzona bez zmazy pierworodnej mogła nosić miano „Róży bez kolców”.

[23] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 118.

[24] J. Marecki, L. Rotter, Atrybuty świętych, praca złożona do druku.

[25] Według legend greckich lilia powstała z kropli mleka karmiącej bogini Hery.

[26] Legenda głosi, że Afrodyta nie mogąc znieść kwiatu lilii, kojarzącego się z czystością i dziewictwem wetknęła w jego kielich słupek przypominający kształtem fallusa. Stąd lilia zyskała znaczenie symbolu płodności.

[27] J. Janowski, Lilia, w: Encyklopedia Katolicka, t. 10, Lublin 2004, kol. 1067 – 1068; L. Rotter, Pierwowzory i symbolika przedstawień Niepokalanego Poczęcia Maryi Panny, w: Maria Immaculata 150. rocznica ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP, red. J. Marecki, L. Rotter, Kraków 2004, s. 97–116; D. Forstne, Świat symboliki …, s. 187–189.

[28] S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 21.

[29] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 96–99.

[30] Siedem boleści Maryi to: ofiarowanie Jezusa, ucieczka do Egiptu, zgubienie Jezusa w Świątyni, spotkanie na drodze krzyżowej, ukrzyżowanie, zdjęcie z krzyża, złożenie do grobu. Więcej na ten temat w M. Pielas, Matka Boska Bolesna, w: Polska sztuka kościelna renesansu i baroku. Tematy i symbole, red. K. Moisan-Jabłońska, t. 1: Nowy Testament, Kraków 2000, passim.

[31] W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych i nowych symboli, Kielce 2001, s. 43; Leksykon symboli, red. M. Oesterreicher-Mollwo, Warszawa 1992, s. 67.

[32] Por. Wj. 30, 23- 31; Ap 18,13, Pnp 4,14.

[33] Pnp 4, 1; Pnp 4, 13-14.

[34] Por. Pnp 4, 12.

[35] Muza chrześcijańska, red. M. Starowieyski, t. 2, Kraków 1992, s. 32; K. Kmieć, Rośliny lecznicze w „Panu Tadeuszu”, Poznań 2005, s. 23.

[36] Cytat za S. Kobielus, Florarium christianum. …, s. 72.

[37] W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych…, s. 87; L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 106; L. Rotter, Historia i duchowość benedyktynek w dekoracji malarskiej kościoła w Staniątkach, seria „Textus et studia”, seria nowa nr 1, Kraków 2004, s. 203.

[38] D. Forstner, Świat symboliki…, s. 187; S. Kobielus, Florarium christianum. …, s. 114–115.

[39] S. Kobielus, Florarium christianum. …, s. 144.

[40] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 159.

[41] C. Ripa, Ikonologia…, 393–394; H. Biedermann, Leksykon symboli…, s. 110.

[42] W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 364.

[43] S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 184.

[44] H. Biedermann, Leksykon symboli…, s. 310; W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych i nowych symboli, Kielce 2001, s. 81.

[45] J. Tresidder, Symbole i ich znaczenie, Warszawa 2001, s. 83; Tenże, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 74 – 75; H. Biedermann, Leksykon symboli…, s. 129, J. E. Cirlot, Słownik symboli, Kraków 2006, s. 170.

[46] W. Hoffsümmer, Leksykon dawnych…, s. 90.

[47] J. Tresidder, Słownik symboli…, s. 181.

[48] S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 74.

[49] D. Forstner, Świat symboliki…, s. 196.

[50] Np. obrazy autorstwa V. Crivelli, A. Durer, H. Memling

[51] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 115.

[52] Tamże, s. 109.

[53] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 104–105.

[54] S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 142.

[55] L. Impelluso, Natura i jej symbole…, s. 83.

[56] Por Prz 5, 3 – 4; Jr 9, 15; Am 6, 13 itd.

[57] S. Kobielus, Florarium christianum…, s. 174–176.

[58] P. Kowalski, Leksykon. Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998, s. 26–27; H. Biegeleisen, U kolebki, przy ołtarzu, nad mogiłą, Lwów 1929, s. 459–470.

[59] J. Tresidder, Słownik symboli…, s. 121; W. Kopalinski, Słownik symboli…, s. 215–216.

[60] M. Polakowska, Leśne rośliny lecznicze, Warszawa 1982, s. 129–130; M. I. Macioti, Mity i magie ziół…, s. 97–99.

[61] Hugo de S. Victore, Eruditio didascalica, w: Patrologia Latina, t. 176, Paryż 1890, s. 814.

[62] J. Leclerco, Miłość nauki a pragnienie Boga, Kraków 1997, s. 161.